वैशाख ६, २०७९  |  मेन्सुरा भट्टराई

दक्षिण एसियामा बायोफ्लोक माछापालन दिनप्रतिदिन लोकप्रिय बन्दै गएको छ । खेतीयोग्य जमिन घट्दै गएको र माछाको उपभोग दिनप्रतिदिन बढ्दै गएको अबस्थामा; बायोफ्लोक, पोखरी माछा पालनको एक लागत-प्रभावी र नबिन विकल्प हो, जसमा माछाकालागि विषाक्त पदार्थहरू जस्तै नाइट्रेट, नाइट्राइट र अमोनिया लाई उपयोगी उत्पादन अर्थात् प्रोटिनेसियस फिडमा रूपान्तरण गर्न सकिन्छ । यो एक प्रविधि हो जसमा विभिन्न प्रजातिका माछाहरूलाई बन्द प्रणालीमा पालिन्छ । यसले नाइट्रोजन चक्रको सिद्धान्तमा काम गर्छ जसमा कार्बन र नाइट्रोजनको अनुपात राम्रोसँग सन्तुलित हुन्छ ।

बायोफ्लोक प्रविधि पानीबाट फोहोर हटाउने प्रणाली हो। यो पहिले खेतमा आउने पानी प्रशोधन गर्न प्रयोग गरिन्थ्यो । यो प्रविधिले ब्याक्टेरियाहरूको सेट प्रयोग गर्दछ जुन राम्रो ब्याक्टेरियाहरू हुन् । यी प्रोबायोटिक्सले हानिकारक ब्याक्टेरियाहरूलाई मार्छन् । यसरी, ब्याक्टेरियाहरूले पानीको गुणस्तर कायम राख्छन् । तिनीहरूसँग पानीमा नाइट्रोजनलाई प्रोटिनमा रूपान्तरण गर्ने क्षमता पनि हुन्छ ।

 

बायोफ्लोक

बायोफ्लोक विभिन्न पदार्थहरूको एकीकरण हो । यहाँ ठूलो संख्यामा कणहरू एकअर्कामा टाँसिन्छन् र फ्लोक बनाउँछन् । त्यहाँ ब्याक्टेरिया, प्रोटोजोआन, लेऊ, जैविक स्लज वा माछाको नाखाईएको फिड हुन सक्छ । ब्याक्टेरियाद्वारा स्रावित म्यूकसले सबै कणहरूलाई फ्लोकको रूपमा राख्छ । कहिलेकाहीं, इलेक्ट्रोस्टेटिक बलहरूले तिनीहरूलाई एकसाथ बाँध्न मद्दत गर्दछ ।

फ्लोक साइज ५०-२००  माइक्रोन सम्म हुन्छ । बायोफ्लोकमा राम्रो पोषण मूल्य पाइन्छ (सुक्खा प्रोटीन २५-५० प्रतिशत, फ्याट ०.५०-१५ प्रतिशत) । यो भिटामिन र खनिजको राम्रो स्रोत हो, विशेष गरी फस्फोरस । येसको पनि प्रोबायोटिक्स जस्तै प्रभाव हुन्छ । सुकेको बायोफ्लोकलाई, फिशमाल वा भटमासलाई प्रतिस्थापन गर्ने एक तत्वको रूपमा प्रस्ताव गरिएको छ।

 

बायोफ्लोक प्रणालीका लाभ

• पर्यावरण मैत्री प्रणाली र उच्च जैविक सुरक्षा

• जमिन र पानीको उपयोग दक्षता सुधार गर्दछ

• सीमित वा शून्य पानी विनिमय 

• उच्च उत्पादकता

• पानी प्रदूषण र रोगजनकहरूको फैलावटको जोखिम घटाउँछ

• लागत-प्रभावी दाना उत्पादन l यसले प्रोटिनयुक्त फिडको उपयोग र फिडको लागत घटाउँछ ।

बायोफ्लोक टेक्नोलोजीका बेफाइदाहरू

• बढ्दो ऊर्जा आवश्यकता

• पानीको श्वासप्रश्वास दर उच्च भएकाले प्रतिक्रिया समय घट्नु

• स्टार्ट-अप अवधि आवश्यक छ

• क्षारीयता पूरक आवश्यक छ

• नाइट्रेट संचयबाट प्रदूषण सम्भावना बढ्नु

बायोफ्लोक माछा फार्म ट्याङ्की

बायोफ्लोक माछा फार्म ट्याङ्की या त सिमेन्ट वा तिरपालबाट बनाउन सकिन्छ। यद्यपि, यदि तपाइँसँग खर्च गर्न अतिरिक्त पैसा छ भने यसलाई स्टेनलेस स्टीलबाट बनाउन सक्नुहुन्छ, जुन दीर्घकालीन हुनेछ । तपाईंले जुनसुकै सामग्री छान्नुहुन्छ, तपाईंले पानी होल्ड गर्ने क्षमता निर्धारण गर्न आवश्यक छ । माछाको उचित वृद्धिको लागि, तपाईंको ट्यांक गोलाकार हुनुपर्छ । यसले माछाहरूलाई कुनै अवरोध बिना निरन्तर ढाँचामा हिड्नको लागि मद्दत गर्छ । येसरी माछाहरू छिटो बढ्नेछन् । ट्याङ्कीमा पानीको गहिराई ३.५ देखि ४ फिटको बीचमा हुनुपर्छ।

 

बायोफ्लोक माछा पालनमा पानीको तयारी

पहिले, तपाईंले आफ्नो ट्यांकमा पानी भर्न आवश्यक छ । त्यसपछि तपाईंले यसको PH र Tds (कुल घुलनशील नुन) जाँच गर्नुपर्छ । PH  ७.५ देखि ८ बीचको हुनुपर्छ र TDS १४००-१६०० को दायरामा हुनुपर्छ । यदि PH कम छ भने CaCO3 थप्नुहोस् । TDS बढाउन काँचो नुन थप्नुहोस्। कृपया सुनिश्चित गर्नुहोस् कि नुन गैर-आयोडिनयुक्त छ ।

पूर्ण मिश्रण प्राप्त गर्न एक दिनको लागि आफ्नो ट्याङ्कीमा वातन प्रदान गर्नुहोस्। एक दिनपछि प्रति १०० लिटर पानीमा २ ग्राम प्रोबायोटिक पाउडर मिसाउनुहोस् । यसको साथमा प्रति १०० लिटर पानीमा १० ग्रामको गुड़ जस्ता कार्बन स्रोतहरू मिसाउनुहोस् । त्यसपछि वातन प्रदान गर्नुपर्छ । फ्लोक बन्न ७ दिन लाग्छ । यसरी, यो माछा भण्डारणको लागि तयार हुनेछ ।

 

माछा भण्डारण

बजारबाट माछाको भुरा किन्न सकिन्छ । ट्याङ्कीमा माछा राख्नु अघि, तपाईंले यसलाई रोगमुक्त बनाउनु पर्छ । पहिलो चरणमा माछाको भुरालाई पोटासियम परम्याङ्गनेटमा ३० सेकेन्डसम्म डुबाउनु होस् । त्यसपछि माछाको भुरालाई नुनिलो पानीमा ३० मिनेटसम्म राख्नुपर्छ । यसले माछाहरूलाई कीटाणुरहित गर्नेछ र भण्डारणको लागि तयार हुनेछ । कमन कार्प र टिलापिया जातका माछा बायोफ्लोक माछापालनका लागि उपयुक्त हुन्छन् l

 

बायोफ्लोक माछापालनमा पानीको गुणस्तर कायम गर्ने

पानीको गुणस्तर कायम राख्नु भनेको पीएच र अमोनिया स्तरमा नजर राख्नु हो। माछा थपिएपछि पीएच घट्छ । यदि यो घट्यो भने हामीले PH बढाउन CaCo3 थप्नुपर्छ । स्तर ७.५-८ को बीच हुनुपर्छ।

अर्कोतर्फ, माछा थपिएपछि अमोनिया बढ्छ। हामी माछाहरूलाई तिनीहरूको वृद्धिको लागि खाना उपलब्ध गराउँछौं । खानामा प्रोटिन पाइन्छ । माछाहरूले यी प्रोटिनहरू खान्छन् र अमोनियाको रूपमा फोहोर निकाल्छन् । माछाले नखाएको खाना पनि अमोनियामा परिणत हुन्छ । त्यसैले, सघन माछा पालनमा, अमोनिया उच्च सीमामा पुग्छ, जुन धेरै हानिकारक हुन्छ । अमोनिया कम गर्न, हामीले कार्बनको स्रोत थप्नु पर्छ, जस्तै गुड़ । अमोनिया स्तर ० पीपीएम हुनुपर्छ । प्रोबायोटिक्सले यी कार्बनका स्रोतहरू खान्छन् र अमोनियालाई प्रोटिनमा रूपान्तरण गर्छन् । त्यसैले माछाको फोहोर पदार्थ दानामा परिणत हुन्छ । फलस्वरूप माछालाई खुवाउनको लागत घट्छ ।

अर्को महत्त्वपूर्ण मापदण्ड अक्सिजन स्तर हो । यो लगभग ६-८ ppm हुनुपर्छ । हरेक दिन अक्सिजन स्तर जाँच गर्नुपर्छ । उचित पम्पहरू प्रयोग गर्नुपर्छ । १०००० लिटर क्षमताको ट्याङ्कीको लागि, अक्सिजन पम्पको प्रवाह दर ८० लिटर प्रति मिनेट हुनुपर्छ ।

TDS लगभग १६६० हुनुपर्छ । यदि TDS घट्यो भने, आफ्नो ट्यांकमा अलिकति काँचो नुन (गैर-आयोडिनयुक्त) राख्नुपर्छ । यदि TDS बढ्यो भने, पुरानो पानीलाई ताजा पानीले बदल्नुपर्छ ।

 

बायोफ्लोक माछापालनमा फ्लोक कसरी कायम गर्ने?

बायोफ्लोक माछापालनमा तपाईंले राख्नुपर्ने बगालको मात्रा ३०-४० एमएल प्रति १००० एमएल हो । यदि फ्लोक घट्यो भने तपाईको ट्यांकमा अमोनियाको स्तर बढ्छ । फ्लोक बढ्यो भने पानी बाक्लो हुन्छ र माछालाई सास फेर्न गाह्रो हुन्छ । त्यसैले फ्लोक कायम राख्न धेरै महत्त्वपूर्ण छ । यदि फ्लोक बढ्यो भने पुरानो पानीलाई नयाँले बदल्नुहोस् । यदि फ्लोक घट्यो भने २५ मिलीग्राम प्रोबायोटिक र केहि गुड़ आफ्नो ट्यांकमा थप्नुहोस् ।

 

अमोनिया कसरी कायम राख्ने?

बायोफ्लोक माछापालनमा हामीले C/N अनुपात १०:१ कायम गर्नुपर्छ । यसको मतलब आवश्यक कार्बन स्रोतको मात्रा अमोनियाको मात्रा भन्दा १० गुणा हो ।

उदाहरणका लागि:

यदि तपाईंको ट्याङ्की १०००० लिटरको छ र अमोनिया रिडिंग २ ppm छ । यसको मतलब कुल २०००० मिलीग्राम अमोनिया वा २० ग्राम अमोनिया छ । यो २० ग्राम फैलाउन हामीलाई (२० x १०) ग्राम = २०० ग्राम कार्बन स्रोत चाहिन्छ । गुड़मा लगभग २५ प्रतिशत कार्बन हुन्छ । यदि अमोनिया स्तर २ पीपीएम हो भने हामीले (२००/०.२५) ग्राम गुड़, अर्थात् ८०० ग्राम उपलब्ध गराउन आवश्यक छ । यदि अमोनिया स्तर १ ppm छ भने माथिको हिसाबले हामीलाई ४०० ग्राम गुड़ चाहिन्छ ।

 

निष्कर्ष

बायोफ्लोक टेक्नोलोजी एक्वाकल्चरमा नीलो क्रान्ति हो l एक्वाकल्चर प्रणालीमा दानाको फोहोर प्रयोग गर्ने र पानीको गुणस्तर बढाउने नयाँ प्रविधि हो । बायोफ्लक टेक्नोलोजीको प्रयोगले जलीय कृषि उत्पादन सुधार गर्न ठूलो फाइदाहरू प्रदान गर्दै दिगो विकासको लक्ष्यहरू प्राप्त गर्दछ । अर्कोतर्फ, नेपालमा बायो फ्लोक अभ्यासमा धेरै चुनौतीहरू पनि विद्यमान छन् l

 

प्रकाशित : वैशाख ६, २०७९