सघन धान खेती प्रणाली
जेष्ठ ३१, २०७९ | राजन राजवंशी
परिचयः
सघन धान प्रणाली नेपाली कृषकको लागि नौलो प्रविधि हो । कम पानी, बीउ र मल प्रयोग गरेर
परम्परागत भन्दा बढी धान उत्पादन गर्न सकिने प्रविधिलाई सघन धान खेती प्रविधि
भनिन्छ । सघन धान खेती माटो, पानी र पौष्टिक तत्वहरुको व्यावस्थापन प्रस्तुत गरेर धानको उत्पादत्व
बढाउने पारिस्थितिक विधि हो । यो प्रविधि बिशेष गरी चैते धानमा प्रयोग गरेको देखिन्छ । सघन धान खेती प्रविधि
कृषकले जानेका परम्परागत खेती भन्दा निकै फरक प्रविधि हो । यसमा ठिक समयमा ठिक काम
गर्नु पर्दछ । भने बीउ राख्ने तरिका, बेर्ना सार्ने समय र प्रक्रिया फरक किसिमको हुन्छन्।
यो प्रविधिको विकास दक्षिण अफ्रिकाको माडागास्करमा १९८० को दशकमा भएको थियो ।
नेपालमा SRI को नेतृत्व सन् १९९८ मा डा. राजेन्द्र
उप्रेतीले गरेका थिए । उनि जिल्ला कृषिका अधिकारी थिए । हाल प्रदेश नं.१ को भुमि
व्यावस्था, कृषि तथा सहकारी मन्त्रालय बिराटनगरमा कार्यारत हुनुहुन्छ ।
उहाले कृषिमा PhD समेत गनु भएको छ । उनले
यसको बारेमा कृषि र्जनलमा पढे र यसलाई प्रयोग गर्न निर्णय समेत गरे । पछि यसको
सकारात्मक नतिजा सन् २००९ मा हिमालयन पर्माकल्चर ग्रुपले निकालेको थियो ।
सघन धान खेतीका केही मुख्य सिद्धान्तहरु :
क) कलिलो बीउः
धानको नर्सरीमा छरेर टुसाएको १० देखी १५ दिन अर्थात २ हप्ता भित्र बिरुवा
सार्नु पर्छ । धानको बिउको बोक्राले बिरुवा नछाडिकनै बिरुवा सार्नु
पर्छ । सानो अवस्थामा बेर्ना सार्दाखेरी बेर्ना बढ्न र फल्न सक्ने क्षमता घट्दैन ।
ख) एक बिरुवा :
साधारणतया कृषकहरुले आफ्नो खेतीमा ५,६ वटा सम्मको बिरुवा रोप्ने चलन हाम्रो समाजमा छ तर
एस.आर.आइ. प्रविधिमा १ वटा बिरुवा मात्र रोप्नु पर्छ । बिरुवा उखेलेको १५ देखी ३०
मिनटमा रोपी सक्नु पर्छ ।
ग) फराकिलो रोपाई :
यस प्रविधिमा बिरुवा २५ देखी ३० से.मि. को फरकमा रोप्नु पर्छ ।
घ) कम बीउ :
यस प्रविधिमा प्रति हेक्टर ५ किलो बीउ मात्र आवश्यक पर्छ ।
ङ) सधै पानी लगाउनु नपर्ने :
यस प्रविधिबाट खेती गर्दा धान रोप्न देखी फल्ने बेला सम्म माटो चिस्याउने तर पानी नजम्ने
किसिमको सिचाई गरिनछ । धानको गाज आउने समयसम्म तीन पटक सिचाई गर्ने ।
च) गोडमेल :
यस प्रविधिमा गोडमेलमा बिशेष ध्यान दिनुपर्छ । कम्तीमा ३ देखी ४ पटक सम्म झारपात गोडमेल गर्ने
यसको लागि ROTATORY WEEDER को प्रयोग गर्न सकिन्छ ।
छ) मलखाद :
सिंचितको लागि १००:३०:३०
असिंचितको लागि ६०:२०:२०
च) बिउ उपचार :
बिउ छर्नु भन्दा अघि बिउलाई १०-१५ मिनेट नुन पानीको घोलमा वा यूरियाको घोलमा डुबाउनु पर्छ
त्यसछि भिजाएर जुटको बोरामा बउिको बोक्रा नआउनजेल सम्म राख्नु पर्छ।
ज) बेर्ना राख्ने तरिका
Ø
राम्रो बिरुवा १२-१५ दिन भित्र प्राप्त गर्न उपयूक्त सिचाई र ड्रनेजको सुविधा
हुनुपर्छ ।
Ø
नर्सरी बेडको लम्बाई आवश्यकता अनुसार राख्ने ।
Ø
१ हेक्टर जग्गाको लागि १०० वर्ग मि. को नर्सरी राख्ने ।
Ø
१ हेक्टरमा बिरुवा हुर्काउन २०० फीट लम्बाई र १ मि. चौडाई
पोलिथिन प्रयोग गर्ने ।
Ø
बनाएको फ्रेममा ८०% माटो, १५%मल, ५% धानको भुस राख्ने ।
Ø
त्यसपछि उक्त बेडलाई परालले छाप्ने ।
Ø
५-६ दिनपछि २ पटक हजारीले सिचाई गर्ने ।
Ø
८-१० दिनपछि हल्का यूरिया मल छर्कने ।
Ø यसरी १५ दिनको बिउलाई
खेतमा सार्न सकिन्छ
जमिनको तयारी :
Ø
खेतबारी सफा र समथर भएको ।
Ø
झारपात तथा रोग कीराको बढी प्रकोप नभएको ।
Ø
तीन चार पटक गोडमेल गर्ने ।
Ø
कम्पोष्ट मल बढी प्रयोग गर्ने ।
SRI प्रविधिमा ध्यान दिनु गर्ने कुराहरु:
Ø
नर्सरीमा बीउ लगाउदा
परम्परागत तरिका भन्दा अझै
पातलो गरी राख्नु पर्छ, पछि खेत रोप्दा अलग अलग बेर्ना उखेल्न सकिन्छ ।
Ø
बीउ टुसाएको १५ दिनसम्म
बेर्ना सार्नु पर्छ ।
Ø
बेर्ना उखेल्दा ध्यान
पुर्याएर उखेल्नु पर्छ र घाममा नदेखाई रोप्नु पर्छ ।
Ø
यस प्रविधिमा धान रोप्दा
अलग अलग गरी सिगै बिरुवा रोप्नु पर्छ ।
Ø
खेतमा बिरुवा लगाईसकेपछि
धेरै पानी राख्नु हुदैन्।
SRI खेतीका विशेषताहरु:
Ø
कम बीउ लाग्ने ।
Ø
वर्तामान तरिका भन्दा आधा मात्र पानी लाग्ने l
Ø
रोग, कीरा कम लाग्ने ।
Ø
धेरै उत्पादन प्राप्त हुने ।
Ø
बिषादीको खपतमा कमी ल्याउने ।
Ø
उत्पादित धान बिषादीरहित हुने ।
Ø
खेतबारीमा धानको बोट लड्ने सम्भावना कम,
Ø
कम बीउ र मलखाद प्रयोग हुने हुदा उत्पादन लागत कम हुने ।
Ø
गोडमेल गर्न सजिलो हुने ।
SRI को प्रयोग बाट के के गर्न सकिन्छ?
Ø
प्रति हेक्टरमा सरदर १ मे.टन उत्पादन सजिलै बढाउन सकिन्छ ।
Ø
बीउमा खर्च हुने धानको ९०% खाद्यान्नको लागि बचाउन सकिन्छ
।
Ø
धान खेतमा प्रयोग भईरहेको ५०% पानी बचाउन सकिन्छ ।
Ø
धान खेतमा प्रयोग भईरहेको ठुलो मात्राको बिषादी प्रयोग कम
गर्न सकिन्छ ।
Ø
स्थानिय धानका जातहरुको संरक्षण गर्न सकिन्छ ।
Ø
माटो, पानी र वातावरण प्रदुषणमा कमी ल्याउन सकिन्छ ।
Ø
खाद्य संकटलाई कम गरी खाद्यन्न बस्तुमा बृद्धी ।
धानका जातहरु:
Ø
कान्छी , मनसुली
Ø
राधा ७ ,
Ø
वर्षे२००३ ,
Ø
सुगन्धा ,
Ø
मन्सुली
Ø
चैते २ ,चैते ४
Ø
जया , लाल बासमती
Ø
हर्दिनाथ १, सर्जु ५२, आदी
